Kościół św. Jozafata - od zawsze kościół, czy przebudowana cerkiew?

Kościół św. Jozafata - od zawsze kościół, czy przebudowana cerkiew?

     Być może część z Czytelników naszego portalu pamięta, że w 2007 roku przy opisie kościoła - dawnej cerkwi - stojącego na rogu ul. Szwoleżerów i Czerniakowskiej opublikowałem opracowanie korygujące historię tego obiektu.

     Zgłębiając wówczas ogólniej temat cerkwi w Warszawie zetknąłem się z powtarzającą się informacją, według której kościół pw. św. Jozafata stojący przy Powązkowskiej 90 (frontem do ul. Jerzego Waldorffa) powstał w okresie międzywojennym w wyniku przebudowy drewnianej cerkwi, a następnie w latach 60-tych w jego miejscu wybudowano murowany kościół.
Próbując dopasować do tej informacji zdjęcia oraz stare plany Warszawy wciąż miałem wątpliwości co do jej prawdziwości. Dopiero w połowie czerwca 2012 r. udało się poskładać różne fakty dotyczące cmentarza wojskowego i jego okolic w jedną, dość spójną, choć wciąż pełną niedopowiedzeń całość. Oto i ona:

W opublikowanych na początku lat 80. XX w. książkach "Kościoły Warszawy" oraz "Przewodnik po kościołach dawnych przedmieść Warszawy" możemy przeczytać praktycznie identyczne sformułowanie: "W drugiej połowie XIX w. na terenie Powązek pobudowano koszary i w ich pobliżu niewielką cerkiew, którą w roku 1920 przebudowano całkowicie na kościół katolicki. W latach późniejszych powiększono tak, że był kościołem o trzech nawach. Przy tym kościele arcybiskup warszawski Al. Kakowski erygował parafię dnia 1 maja 1922 r."

Podobną informację zawiera portal koscioly.warszawa.pl:
"Kościół pw. św. Jozafata Kuncewicza przebudowany w 1922 r. przez ks. Mieczysława Krygiera z cerkwi prawosławnej. Później rozbudowany."

Bardzo wiarygodny portal "Cmentarium", podając jako źródła książki:
- Cmentarz Komunalny Powązki : dawny wojskowy w Warszawie : praca zbiorowa, pod red. J.J. Malczewskiego, Warszawa 1989.
- K. Mórawski, Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, Warszawa 1989.

przytacza podobne fakty:
"Już w 1918 r. [cmentarz] został przejęty przez Kurię Biskupa Polowego Wojska Polskiego, lecz miano cmentarza wojskowego uzyskał dopiero w 1921 r. W rok później otrzymał własną świątynię pod wezwaniem św. Józefata Kuncewicza, w którą przekształcono wzniesioną jeszcze przed 1872 r. cerkiew obsługującą dawne koszary rosyjskie."

Spójrzmy na plan Lindley'a z 1897 r.:

A następnie porównajmy go z fotoplanem z 1945 r. na którym widoczny jest kościół św. Jozafata (krzyżykami i liniami zaznaczyłem elementy widoczne na obu planach). Na planie Lindley'a, w miejscu, w którym miała znajdować się cerkiewka (być może zbudowana jeszcze przed 1872 r.), nie widać żadnej budowli. Tak więc, biorąc pod uwagę szczegółowość i wysoką wiarygodność planów Lindley'a, można założyć, że do 1897 roku w tym miejscu nie stał żaden prawosławny obiekt sakralny.

Przyjrzyjmy się teraz historii cerkiewki stojącej na terenie rosyjskiego cmentarza wojskowego, która widoczna jest na pocztówce przedstawiającej bramę główną cmentarza - cerkiewka z ażurową wieżą-dzwonnicą i "cebulą" widoczna jest po lewej stronie:

Cerkiewka jest widoczna także na tych zdjęciach:

Cerkiewka została prawdopodobnie przekształcona w katolicką kaplicę cmentarną, której fragment widać na zdjęciu z 1938 r.:

Porównanie innego zdjęcia kaplicy ze zdjęciem z okresu I wojny św. nie pozostawia wątpliwości że jest to ten sam obiekt: 

Widoczny na zdjęciu z 1938 r. tzw. pomnik Kaniowszczyków w kwaterze żołnierzy Legionów Polskich istnieje do tej pory, co ułatwia dokładną lokalizację cerkiewki: 

... a jak już wiadomo, gdzie należy jej szukać, to bez trudu można ją odnaleźć na fotoplanie z 1945 r.!
W konsekwencji, znając położenie cerkiewki, można też bez wątpliwości ustalić lokalizację rosyjskiej bramy prowadzącej na cmentarz, która stała w miejscu obecnej bramy od strony ul. Powązkowskiej.

Cerkiewka prawdopodobnie została rozebrana w latach 1966-69, kiedy to w ramach zmiany układu przestrzennego cmentarza wzniesiono m.in. dom pogrzebowy i wytyczono aleję prowadzącą od bramy wschodniej do alei głównej. Nowa aleja biegnie obecnie przez miejsce, w którym stała drewniana cerkiewka. Znane jest też wezwanie tej cerkiewki - św. Mikołaja, ale nie do końca jest pewne kiedy powstała. W książce G. Citovica z 1913 r. "Świątynie wojska i marynarki" ("Храмы армии и флота" jest opisana jako "drewniana cerkiew św. Mikołaja warszawskiego garnizonowego cmentarza wojskowego na Powązkach (zbudowana w 1879 roku)" w oryginale: "Свято-Николаевская церковь деревянная Варшавского военно-гарнизонного кладбища, на Повонзках (построена в 1879 году)", co nie znajduje potwierdzenia na planie Lindley'a z 1897 r., na którym nie jest zaznaczony ani cmentarz (co jest zrozumiałe, gdyż został oficjalnie założony dopiero w 1912 r.), ani cerkiewka mająca tu już stać od blisko 20 lat.
Jedynym wyjaśnieniem tej niezgodności mógłby by być fakt przeniesienia na teren cmentarza wojskowej drewnianej cerkiewki, służącej wcześniej wojskom rosyjskim stacjonującym na Powązkach. 

Powróćmy jednak do kościoła św. Jozefata. Dotychczasowa część "opowieści" udowadnia, że nie został on przebudowany z cmentarnej cerkiewki, gdyż ta stała w zupełnie innym miejscu. 

Jeżeli kościół św. Jozafata miałby powstać w wyniku przebudowy innej cerkwi, to musiała by być ona wzniesiona pomiędzy rokiem 1897 a wybuchem I wojny św. W tym okresie faktycznie powstało w Warszawie kilka cerkwi (m.in. św. Olgi, św. Martyniaka, św. Jana Klimaka, św. Apostołów Piotra i Pawła) oraz monumentalny sobór pw. Aleksandra Newskiego, tak więc nie jest wykluczone, że przy obecnej ul. Waldorffa też mogła powstać cerkiew wojskowa, która zapewniała posługę duszpasterską żołnierzom z okolicznych koszar wojskowych. W książce G. Citovica oprócz cerkwi na cmentarzu na Powązkach są umiejscowione jeszcze dwie inne cerkwie wojskowe - św. Mikołaja przy koszarach polowych wojsk inżynieryjnych oraz cerkiew przy zarządzie 8. brygady artylerii. Niestety jak do tej pory nie udało się ich dokładnie umiejscowić, tak więc być może któraś z nich stanęła w miejscu obecnego kościoła św. Jozafata?

[Uzupełnienie z 2023 r.:] Za taką wersją wydarzeń przemawia treść krótkiego artykułu opublikowanego w Kurierze Warszawskim w 1935 r. (nr 241 z 3 listopada 1935), w którym znajduje się stwierdzenie "[nowy kościół stanie na gruncie], na którym obecnie mieście się kapliczka, przebudowana z dawnej cerkiewki".

     Pozostaje także trzecia możliwość, mianowicie budowa od fundamentów nowego drewnianego kościółka dla wiernych mieszkających na przedmieściach miasta. Na podobnej zasadzie powstała kaplica na pl. Grunwaldzkim, zastąpiona później kościołem nieopodal pl. Wilsona. Taką, wydawałoby się najmniej skomplikowaną wersję budowy kościoła można odnaleźć w w książce "Kościoły Warszawy w odbudowie" wydanej w 1956 r.:

"Drewniany kościółek pod wezwaniem św. Józefata Kuncewicza, wzniesiono w roku 1922 na terenie przylegającym do cmentarza wojskowego jako świątynię parafialną dzielnicy powązkowskiej."

    Uzupełnieniem tej informacji jest dokładna data erygowania parafii św. Jozafata: 5 kwietnia 1922 r. (wejście w życie 1 maja 1922 r.) podana na stronie koscioly.warszawa.pl.

    Niestety prawdopodobnie bez dotarcia do planów tego obszaru przedstawiających stan z lat 1914-15 r. lub do planów budowy kościoła, nie będzie możliwe ostateczne rozstrzygnięcie czy jest to przebudowana cerkiew, czy też zbudowany od fundamentów nowy drewniany kościół.

    Na zakończenie, pozostając w nadziei, że uda się kiedyś dokładnie ustalić w jaki sposób powstał kościół św. Jozafata zapraszam do obejrzenia kilku zdjęć przedstawiających tę świątynię:

Opowiadał w zastępstwie Kustosza: Ryszard Mączewski
... czerwiec 2012.

PS: Jak zwrócił mi uwagę pan Jacek Denhel, "bardzo ciekawy jest dobór patrona świątyni Jozafat Kuncewicz, pierwszy święty unicki, siłowo nawracał prawosławnych, zabierał im cerkwie i równał cmentarze, za co został zamordowany przez prawosławnych mieszczan. Zatem również wybór patrona wydaje się sugerować taką [czyli cerkiewną] proweniencję budynku."

Plany :

1. ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy
2. Google Earth.