Lubomirski Jan Tadeusz Książę
Poniżej tekst o Księciu, autorstwa Mariusza Kosieradzkiego, zamieszczony na stronie internetowej Centralnej Biblioteki Rolniczej
Potomek słynnego i zasłużonego dla Polski rodu magnackiego. Działacz ekonomiczny, oświatowy i społeczny - filantrop. Historyk, urzędnik władz narodowych w 1863 roku i zesłaniec. Pomysłodawca i współtwórca w 1875 roku Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, obecnej siedziby Centralnej Biblioteki Rolniczej. --- Był wnukiem Ksawerego Lubomirskiego, syn Eugeniusza i Marii (córki Tadeusza Czackiego). Urodził się 24 lub 28 X 1826 w Stanisławowie, gubernia mohylewska. Matka zmarła podczas połogu. --- "Mój Książę - Mam 61 lat - (pisał do J.T. Lubomirskiego - Benedykt Bohomolec z Rygi dnia 1.02.1876 - Zdrowie zupełnie skołatane czekam rychłego przejścia do wieczności... Z tego powodu lustruję swoje papiery i niszczę co nie potrzebne - Przy tym zajęciu napadłem na paczkę listów ś.p. Xż-nej Konstantowej do nieboszczki Matki mojej z których w jednym opisuje szczegóły przyjścia na ten świat Księcia Tadeusza - Przesyłam Mu ten list i chwytam się tej okoliczności żeby napomnieć o sobie.(...)". --- Śmierć matki i choroba Ojca, która uniemożliwiała mu zajmowanie się wychowywaniem syna była powodem umieszczenia Jana Tadeusza w korpusie paziów Mikołaja I. Stamtąd przeszedł do liceum w Carskim Siole. Po jego ukończeniu w 1846 r. Jan Tadeusz służył w gwardii konnej. W 1847 - wyjechał na Syberię w celu skontaktowania się z polskimi zesłańcami. --- Dalsze lata spędził we Francji i Anglii. W Paryżu studiował bliżej nieokreślone dziedziny nauki. Zawarł tam znajomość z hrabią Charlsem Montalembertem - działaczem katolickim, historykiem, który wywarł znaczny wpływ na światopogląd J.T. Lubomirskiego. Ch. Montalembert był rzecznikiem prawa Polaków i Irlandczyków do posiadania niepodległego państwa. --- W 1852 J.T. Lubomirski wrócił do Warszawy. Od 1856 r. współpracował z Warszawskim Towarzystwem Dobroczynności (WTD). W latach 1858-59 i 1860-1863 był wiceprezesem i prezesem Administracji Ogólnej WTD. W tym czasie tj. w r. 1875 w "Rocznikach Gospodarstwa Krajowego" opublikował "O prawo wsparcia w Anglii i o podatku, które ono tam spowodowało" oraz trzy lata później w "Bibliotece Warszawskiej": "O zarządzie wsparcia i dobroczynności w Paryżu". Prace te poświęcone są kwestii dobroczynności w krajach zachodniej Europy, gdzie szybki rozwój przemysłu i miast rodzi nowe, wielkie problemy społeczne. --- Od października 1858 J. T. Lubomirski pełnił funkcję przewodniczącego rady szczegółowej Instytutu Oftalmicznego im. Edwarda Lubomirskiego. --- W 1861 r. działały w Warszawie cztery bezpłatne czytelnie imienia Jana Tadeusza; od jesieni tego roku wraz z R. Żulińskim uruchomił 14 wieczorowych szkół dla rzemieślników i czeladników. Zorganizował też niedzielne kursy dla służących. Również w 1861 J.T. Lubomirski otworzył w Warszawie pierwsze oszczędnościowe kasy groszowe dla najuboższych.W tymże roku ukazuje się drukiem jedna z ważniejszych prac historycznych Lubomirskiego: "Jurysdykcja patrymonialna w Polsce". J.T. Lubomirskiego uznaje się za pioniera badań historii gospodarczej kraju, a w szczególności wsi polskiej. Dobitnie świadczą o tym choćby obszerne rozprawy drukowane w "Bibliotece Warszawskiej" np. "Rolnicza ludność w Polsce od XVI do XVIII w." (1857-1858, 1861-1862). --- W latach 1862 i 1871-1876 z inicjatywy J.T.Lubomirskiego i jego nakładem wydano serię podręczników pod nazwą "Biblioteka Rzemieślnika Polskiego". W listopadzie 1862 roku z inicjatywy księcia założono Spółkę Zjednoczonych Stolarzy dla ochrony interesów rzemiosła. W tym samym roku A. Wielkopolski powołał J.T. Lubomirskiego na członka Rady Wychowania Publicznego. --- Jeszcze przed 1863 rokiem Lubomirski przygotował do druku pierwszy swój zbiór źródeł: "Kodeks dyplomatyczny księstwa Mazowieckiego" wydany w Warszawie w 1863. Następne ukazały się w 1868 - zbiory listów Stanisława Żółkiewskiego; w 1877 - listy Teresy Kunegundy Sobieskiej. W 1879 - "Księga ziemi czerskiej 1404-1425" a w 1900 - listy Aleksandra i Rozalii Lubomirskich. --- Podczas Powstania Styczniowego - 12.03.1863 r. - M. Langiewicz powołał go na kierownika Wydziału Spraw Zagranicznych. Lubomirski stanowiska tego nie objął z powodu szybkiego upadku dyktatora Langiewicza. --- 15 czerwca Jan Tadeusz Lubomirski ożenił się z Marią Zamoyską, córką Zdzislawa. Z tego związku przyszło na świat dwoje synów: Zdzisław i Jerzy (zmarł w młodości) oraz córki Zofia, Helena, Maria i Jadwiga. --- W lipcu 1863 na polecenie Rządu Narodowego Lubomirski został kierownikiem Komisji Kodyfikacyjnej (rozpatrującej i opiniującej dekrety Rządu). W listopadzie tego roku R. Traugutt powierza J.T.L funkcję dyrektora Wydziału Spraw Wewnętrznych. Wkrótce, bo 2 grudnia Lubomirskiego aresztowano, osadzono w Cytadeli i po czterech dniach zesłano do Niżnego Nowogrodu (w środkowej Rosji). Żona Maria pojechała wraz z nim. Na zesłaniu urodził się pierwszy syn Zdzisław. --- W 1865 roku Lubomirscy wrócili z zesłania do Warszawy. W rok później książę Lubomirski objął ponownie funkcję przewodniczącego Rady Szczegółowej Instytutu Oftalmicznego; od 1870 do śmierci w 1908 r. był jego kuratorem. W 1868 roku Lubomirski wydał w Krakowie (druk UJ): "Trzy rozdziały z historyi skarbowości w Polsce 1507-1532". W latach 1870-1895 Lubomirski był prezesem Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności. --- Lubomirski był jednym z inicjatorów założenia Towarzystwa Kredytowego miasta Warszawy. W latach 1870-1906 pełnił funkcję prezesa Komitetu Nadzorczego. Również w 1870 brał udział w założeniu Banku Handlowego w Warszawie. W 1871 współzakładał Towarzystwo Wzajemnego Kredytu; przez kilka lat był prezesem jego Rady Nadzorczej. Począwszy od tego roku do 1874 zorganizował w Warszawie kilka spółek rzemieślniczych: Spółkowy Magazyn Skór Surowych, Magazyny Drzewa Rzemieślników Warszawskich, Spółkę Zjednoczonych Szewców oraz Spółkę Zjednoczonych Krawców. --- W latach 1872-1874 brał udział w tworzeniu towarzystw zaliczkowo-wkładowych na terenie kraju. Sam zakładał takie towarzystwa w Grójcu, Kutnie i Wiskitkach. Grójecki bank zarejestrowano 22 sierpnia 1872 roku w Petersburgu pod nazwą Ustawa Towarzystwa Zaliczkowo-Wkładowego. Początkowo liczył on 163 członków, wśród których byli ziemianie, włościanie, przemysłowcy, rzemieślnicy, urzędnicy i handlujący. --- Lubomirski był także w tym czasie współzałożycielem Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. --- W 1873 w uznaniu zasług naukowych księcia J.T. Lubomirskiego wysunięto jako kandydata na członka Akademii Umiejętności. Jednak po proteście rosyjskiego rządu nie zatwierdzono tej kandydatury. --- W latach 1874-1885 J.T. Lubomirski wspierał wydawanie podręczników do nauki języka polskiego i historii. Popierał finansowo działalność oświatową Kazimierza Promyka (K. Prószyńskiego) na wsi, w swoim majątku w Małej Wsi k. Grójca założył cztery ochronki. --- W 1875 zainicjował powastanie i wziął udział w założeniu (wraz z J. Zamoyskim, J. Natansonem i K. Dietrichem) Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie. Do 1908 roku był członkiem jego Komitetu. --- 5 czerwca 1875 r. nastąpiło zatwierdzenie "Ustawy, wydanej na imię tegoż ks. Lubomirskiego oraz Józefa hr. Zamoyskiego, Jakuba Natansona i domu handlowego Hille i Dietrich, jako pierwszych założycieli. Tym samym Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie rozpoczęło swą działalność "po wielu staraniach i usunięciu wielkich trudności, jakie stawiały władze zaborcze". --- "Bezzwłocznie po zatwierdzeniu ustawy, w wynajętym przy placu Krasińskich lokalu pomieszczono Muzeum, na które złożyło się z górą 2,000 rozmaitych okazów z działów przemysłu i rolnictwa, przeważnie z ofiar pochodzących".(...) "Pierwsze zebrania Komitetu odbywały się w mieszkaniach prywatnych i w Banku Handlowym". --- W latach 1875-1879 książę Lubomirski był redaktorem i wydawcą pięciotomowej "Encyklopediji rolnictwa i nauk z nią związek mających". Był także redaktorem i autorem wielu haseł jedenasto tomowej "Encyklopedji rolniczej", która wydawana staraniem i nakładem Muzeum Przemysłu i Rolnictwa ukazywała się w latach 1890-1902. Muzeum prawa do niej nabyło w 1888 roku i tymże roku. --- W 1877 J. T. Lubomirski zainicjował wydawanie "Encyklopedii Wychowawczej". Był jej redaktorem i autorem wielu haseł do 1894 roku. --- Z listu B. Bohomolca do J.T. Lubomirskiego (Ryga 1.02.1876): "(...)Dosłownie nie mam kogo który by mię przygarnął który by Mi oczy zawarł. Za tym nic dziwnego że mimowolnie często wspominam tych którzy Mnie dawniej lubili.Proszę Księcia pociesz Mnie kilku przyjacielskiemi Słowy - Wiem że jesteś popularny w Warszawie i że byłem i jestem temu rad dowód temu że przywitałem temu parę lat w Hull Xięcia Stefana /Lubomirskiego - MK/ temi słowy Chwała Bogu jest znów Lubomirski w Warszawie u ludu wzięty i lubiony". --- W 1880 wspólnie z L. Blochem sfinansował założenie szkoły krawieckiej przy Stowarzyszeniu Zjednoczonych Majstrów Krawieckich. W tym samym roku oraz dwa lata później ukazało się pierwsze wydawnictwo Gabinetu Zoologicznego "Wiadomości z Nauk Przyrodzonych" wspólnie finansowane przez Władysława Emanuela i Jana Tadeusza Lubomirskich.W 1882 podejmował starania - daremne jednak - by w Warszawie utworzyć Szkołę Politechniczną. --- Komitet Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, którego książę Lubomirski był aż do śmierci aktywnym członkiem podejmował się wielu charytatywnych akcji. W sprawozdaniu z prac Muzeum za lata 1886 i 1887 czytamy m.in.: "(...) z polecenia Komitetu Muzeum przygotowano parę tysięcy biletów, tak zwanych tańszych dla klassy niezamożnej rzemieślniczej; bilety te sprzedawane były na żądanie fabryk i warsztatów rzemieślniczych po kop. 10. Chodzi tu o wystawę odzieży i sprzętów mieszkalnych otwartą w Muzeum 28 listopada 1886 r. --- W roku 1888 w sprawozdaniu pisano: "Oprócz osób zwiedzających wystawę za biletami płatnemi (chodzi tym razem o "wystawę wyrobów z drzewa, metali, wyrobów ceramicznych i hutniczych oraz zabawek dziecinnych") zwiedzały ją zakłady dobroczynne, dziewczynki i chłopcy, jak również wychowawcy i wychowanice Instytutu Głuchoniemych". (...) "Nadto z decyzji Komitetu Muzeum dochód z 5 dni za bilety wejścia od 4go Stycznia r.b. zaczynając, oddany był na cele dobroczynne, a mianowicie na Towarzystwo biednych matek, Instytucję Jałmużniczą dla wstydzących się żebrać oraz na Przytulisko". --- W 1887 władze rosyjskie zamierzały - pod pozorem zawalenia się - usunąć kolumnę Zygmunta z Placu Zamkowego w Warszawie. Lubomirski uzyskał wówczas od władz pozwolenie na zastąpienie starej kolumny nową. Książę wraz z Ludwikiem Górskim zbierał fundusze i doprowadził do wzniesienia nowego pomnika króla. Ciekawe są - w związku z tym - następujące fragmenty listu Ludwika Górskiego do Księcia: "Sterdyń 27 Sierp. 87 Mości Książę Odnowienie pozłoty statuy króla Zygmunta i tablic pamiątkowych nie będzie miało miejsca z dwóch b. ważnych przyczyn. 1 że przedłużyłoby bardzo dokończenie roboty, a zdaniem mojem pośpiech jest konieczny. 2e że obowiązaliśmy się dać szara kolumnę bez żadnych zmian. (...) Obawiałbym się przeszkód gdybyśmy statue i tablice odzłacali. Byłoby b. do życzenia aby gazety o tzm wcale nie wspominały". --- 24 czerwca 1888 roku w innym liście L. Górski przesłał Księciu "rachunek kosztów odnowienia kolumny Zygmunta IIIgo". Wśród ofiarodawców 2 000 rubli znajdujemy J.W. hr.: Augustową Potocką, Maryę Przezdziecką, Karolową Zamoyską, Tomasza Zamoyskiego, Ludwika Krasińskiego, Janusza Rostworowskiego, Feliksa Sobańskiego, Stanisława Potockiego oraz Jana Zawiszę, Stanisława Kronenberga, Blocha, Ludwika Górskiego, Aleksandra Tempera i J.O. Księcia Tadeusza Lubomirskiego. Ten ostatni ofiarował 1 000 rubli. --- Warto wiedzieć jakim lekturom swój czas poświęcał książę Jan Tadeusz Lubomirski. Jedną z nielicznych informacji zachowanych na ten temat jest list z września 1889 roku, w którym Bibliotekarz Akademii Umiejętności w Krakowie: "przesyłając JO ks. Lubomirskiemu w Warszawie
- Rocznik Zarządu Akademii z 1888 /dopisek "w cenzurze"/.
- Fortuny i cnoty różność
- Karczewskiego: "Rozm. Polskie"
- Szymonowica: Casus Joseph".
- Kwiatkowskiego "O wychowaniu dziatek"
- Bielskiego "satyry"
- Sprawozdanie Komisyi Hist sztuki III z 4, IV z. 1,2
- Pamiętnik działalności Akademii z 1873-1888
uprasza, aby przy zwrocie niniejszej karty właściwym podpisem poświadczyć odbiór otrzymanej przesyłki". --- Książę Lubomirski ratując cenne zabytki kupił ruiny zamku w Iłży i utrzymywał przy nich dozorcę; opiekował się też ruinami zamków w Czersku i Łucku. Zamek w Iłży książę przekazał Towarzystwu Opieki nad Zabytkami Przeszłości. --- Lubomirski interesował się także wykopaliskami archeologicznymi; zgromadził znaczny zbiór polskich monet, medali i starodruków. Pisał do księcia Hieronim Feldmanowski z Poznania 22 czerwca 1874 roku: "(...) Zrobiłem tymczasem nowe odkrycie ogromnych wykopalisk, gdzie na przestrzeni półmili w obwodzie mającej jest wszystko, czego przeszłość dostarczyć może archeologii. Bo: budowla palowa w torfie, rogi, kości a nad brzegami tej doliny, która widać była niegdyś jeziorem całe obrębienia wzgórzystych piasków zasiane urnami, gdzie na wierzchu nawet znajdują się nożyki krzemienne (...) Wykopano tam przepyszny, ogromny naszyjnik brązowy w torfie na łokieć głęboko, mam go w zbiorze, niezawodnie to unikat w Europie. Każę go fotografować i przyślę Panu obrazek". --- O zainteresowaniach Księcia wykopaliskami świadczy m.in. list do księdza proboszcza Drzewieckiego z parafii Dobrów, powiat kolski, o którym możemy z dużym prawdopodobieństwem mówić, że książę go wysłał, gdyż proboszcz szczegółowo odpowiedział na dziesięć pytań Księcia - 26 listopada 1875 r. Pytania te dotyczyły tego przede wszystkim co, jak, kiedy znaleziono w okolicach wsi Dobrów."(...) W powyższym opisie dałem mniej więcej na dane mi zapytania pod punktami 1.-2-3 i 5. A teraz co do 4 ego i 6 - to jest jakie były przedmioty odnalezione, ich liczba, kształt i wielkość" - pisał ksiądz Drzewiecki. Co ciekawe list ten jest opatrzony licznymi dopiskami Księcia na marginesach, wskazującymi na znajomości rzeczy oraz na ... archeologiczne emocje. --- O Jego zainteresowaniu historią, przeszłością Polski wspominał Benedykt Bohomolec w cytowanym tu liście. Na uwagę zasługuje jeszcze jeden jego fragment: "Niedawno przypadkiem nabyłem w Witebsku portret Oryginalny (wielkości naturalnej) fundatora Witebskiego Kolegium Jezuitów Alexandra Korwina Gąsiewskiego /powinno być Gosiewskiego - MK/ - owego Wojewody Smoleńskiego który oblegał (...) Ławrę Sergiejewską (...). Nie chciałbym żeby ten może jedyny (albo przynajmniej z małej liczby współczesny) - Portret - miał zaginąć - Proszę więc Księcia naprowadź Mnie na myśl dokąd by go ofiarować (powtarzam ofiarować). Do jakiego Nacyonalnego Muzeum? - w Królestwie wątpię żeby to można było bo widziałem wyniesione do Sieni i na schody Ratuszu Warszawskiego - portrety najznakomitszych osób ostatnich czasów Polski. Ale może by to zdało się do jakiego Muzeum do Poznania lub do Lwowa lub Krakowa?. Chciej Książę zawiadomić i jak wówczas postapić?" --- W 1896 r. w uznaniu zasług książę Lubomirski został członkiem honorowym WTD. --- W 1897 r. Książe interesował się sprawą napisów na budowlach Puławskich. Świadczy o tym list wysłany z Warszawy 28 lipca 1897 r. przez Teofila Cichowskiego."Jaśnie Oświecony Książę!Kiedy w roku 1869 miał być otwartym w Puławach Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, polecono wówczas usunąć wszelkie napisy jakie były tam na budowlach i w innych miejscach, - wszystkie wejścia do tak zwanych grot zamurować, - oraz ze ścian tak zwanego domku gotyckiego wyjąć wszystko co się tam znajdowało.Naówczas udało mi się zachować napis łaciński z frontonu pałacyku zwanego "Marynki" lub Marynkowskim:Iste terrarium mihi praeter omnes angulus ridet -oraz napis polski z bardzo pięknego budynku znanego pod nazwą "Sybilli" - Przeszłość przyszłości.Napisy te, a raczej litery je składające od bardzo dawnego czasu pragnęłem przesłać jako pamiątkę z Puław, potomkom Właścicieli dawnych, tej pięknej miejscowości, a gdy niezbyt dawno Jaśnie Oświecony Książę raczył mi wskazać najlepszą ku temu drogę oświadczając aby wspomniane litery dostarczyć Mu do Warszawy, przeto stosując się do tego życzenia Jaśnie Oświeconego Księcia przywiozłem je tu i już trzykrotnie będąc w Warszawie, chciałem je osobiście doręczyć. Tymczasem to mi się nie udawało - i dla tego muszę uciec się do pośrednictwa pisma, donosząc Jaśnie Oświeconemu Księciu, że owe litery są złożone u brata mego Edwarda Cichowskiego, Budowniczego (ulica Zgoda N 11), od którego może je odebrać zaufana osoba przysłana przez Jaśnie Oświeconego Księcia.(...). Litery tego napisu z blachy miedzianej pozłacanej są wszystkie, z napisu zaś polskiego Przeszłość przyszłości, litery bronzowe są również wszystkie, tylko brakuje znaków zmiękczających nad literami ś i ć, przy wydobywaniu bowiem z piaskowca zostały urwane". --- W 1898 r. z inicjatywy Lubomirskiego Instytut Oftalmiczny zorganizował lotne kolumny okulistyczne, udzielające porad na prowincji. W tym samym roku bierze udział w organizowaniu kąpielisk ludowych w Warszawie. --- W 1899 Lubomirski prowadził pertraktacje w sprawie sprowadzenia z Homla pomnika księcia Józefa Poniatowskiego (wywieziono go z Warszawy po powstaniu listopadowym). --- 7 czerwca 1900 roku, w jubileuszowym roku Uniwersytetu Jagiellońskiego książę Lubomirski otrzymał doktorat filozofii honoris causa tej uczelni. Nadano wówczas bodaj najwięcej jak dotąd honorowych doktoratów bo aż 72. Wraz z Księciem Lubomirskim otrzymali je m.in.: Henryk Sienkiewicz i Ludwik Górski. --- W 1902 obchodził J.T. Lubomirski jubileusz 50-lecia pracy społecznej.W 1903 w Rzymie z inicjatywy księcia utworzono Polskie Towarzystwo Dobroczynności.W 1905 J. T. Lubomirski ostro krytykował orędzie arcybiskupa warszawskiego W. Chościaka-Popiela, który wzywał do zakończenia strajku szkolnego i powrotu młodzieży do rosyjskich szkół. W tym samym czasie - za pośrednictwem adwokata S. Patka - współpracował z Kołem Obrońców Politycznych - pomagającym więźniom politycznym. Wcześniej interweniował u rosyjskich władz w obronie nauczania religii w języku polskim w szkołach elementarnych, osłaniał też prześladowanych księży unickich. --- Jan Tadeusz książę Lubomirski zmarł w Warszawie 7 kwietnia 1908 roku. Pochowano go w podziemiach kościoła Świętego Krzyża w Warszawie. --- Nie przeciętny to życiorys, którym można by obdzielić wiele ludzkich istnień. Uderza wielostronność zainteresowań, podjętych prac zarówno "organicznych" jak i naukowych. Wiele w życiu Księcia Lubomirskiego starań o zachowanie polskości, religii, i pamięci o przeszłości (zainteresowania archeologią i historią); jednocześnie starał się pomóc wszystkim potrzebującym biednym, chorym, prześladowanym i niezorganizowanym rzemieślnikom wystawionym na konkurencję. Wspierał na wielu polach i poziomach oświatę - począwszy od szkół elementarnych po wyższe kursy naukowe w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Uderza też w tym życiorysie związek Księcia ze swoją małą ojczyzną, czego dowodem np. utworzenie Towarzystwa Zaliczkowo-Wkładowego w Grójcu, opieka nad ruinami zamków w Iłży, Czersku, ochronki w Małej Wsi itd. Wiele mu zawdzięcza Warszawa, Mazowsze i Polska. Mariusz Kosieradzki Źródła:Dokumenty ze zbioru Mała Wieś - Lubomirscy - Archiwum Główne Akt Dawnych.25-lecie i 50-lecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa.Słownik Biograficzny t. XVIII.